محمد جواد شعبانی ، آرش حق شناس و غلامحسین دلیرپور

اردیبهشت 1392

مقدمه:

ژله ماهی ها از قدیمترین موجودات زنده دریایی بوده که از 650 میلیون سال قبل تاکنون در دریاها زیست می‌نمایند. ژله ها از نظر شکل، اندازه و رنگهای متنوع به گونه های مختلف تقسیم بندی می‌شوند. بکارگیری نام Fish یا ماهی برای ژله ها به طور علمی غلط و بی اساس می باشد به همین علت موزه آبزیان آمریکا کلمه Jellies یا Sea Jelliesرا برای این آبزی پیشنهاد می کند.

ژله ماهی ها متعلق به سلسله Animalia، زیرسلسله Eumetazoa ، راسته Cnideria و زیر راسته Medusozoa می باشند. کلیه ژله ماهی ها موجود در دنیا در چهار کلاس معروف قرار می گیرند که عبارتند از:

Scyphozoa ( با بیش از200 گونه )، Staurozoa (حدود 50 گونه)، Cubozoa (حدود20 گونه) و Hydrozoa (مرجانیان) ( حدود 1500-1000 گونه ). به این ژله ها در دنیا اصطلاحا به ترتیب Scyphomedusea،Stauromedusea ، Cubomedusea و Hydromedusea می گویند. ژله ماهی ها را عموما مدوزا ( Medusa ) یا ستاره دریایی ( نجم البحر) نیز می نامند که درهر اقیانوسی از سطح تا عمق یافت می شوند.

تولید مثل در ژله ماهی ها:

ژله ماهی ها دارای ‌دو روش تولید مثل در تکثیر می‌باشند که عبارتند از: 1- روش جنسی 2- روش غیرجنسی

درتکثیر جنسی، دو جنس نر و ماده اسپرم و تخمک خود را داخل آب رها نموده و پدیده باروری در داخل آب انجام
می پذیرد. محل قرارگیری گنادها نیز در داخل و جدار درونی بدن قرار دارد. پس از پدیده رسیدگی، گامتهای نر و ماده به داخل معده ریخته و از آنجا به دهان و سپس به داخل آب رها می‌شوند. گاهی اوقات عمل باروری تخمکها با رها سازی اسپرم در داخل آب و انتقال آن از راه آب ورودی به حفره دهانی انجام می پذیرد.

در ژله ماهی های ماه مانند (Moon jellyfish) تخمها درشکافها یا درزهای بازوی دهانی که تشکیل نوعی مکان به نام حفره یا اتاق تخم می‌دهند قرار می‌گیرند و پس ازطی مراحل تکامل رشد به یکباره از تخم خارج می شوند.

تخمها پس از باروری شکل لاروی به خود گرفته که دراین زمان به آن Planula می‌گویند. این لاروها دراین مرحله برروی سطوح سخت قرار می‌گیرند که اصطلاحا Settle می‌گویند. دراین مرحله به هریک از Planula یک Polyp می‌گویند. دراین حالت شکل هر Polyp به صورت یک فنجان و دارای یک پایه و بازوچه های تغذیه ایی (Tentacles) و دهانی در روی سر می‌باشد. بعد از گذشت مدتی از رشد، پولیپها شروع به تکثیر غیرجنسی به وسیله بندبند سازی و باریک شدگی‌ می‌نمایند که به این پدیده شکوفایی می‌گویند.

به هر یک از این بندها اصطلاحا یک Scyphistoma گفته که تعداد زیادی از این Scyphistoma به آرامی ‌رشد نموده و ژله های نابالغ Ephyrae را تولید می‌نمایند. این مرحله از رشد ادامه یافته و هر ژله به یک ژله بالغ به نام Medusa تبدیل می‌گردد. گاهی پدیده شکوفا شدن در مرحله Medusa اتفاق افتاده که به آن کلونی Medusaنام می‌نهند.

تراکم ژله ماهی در استان بوشهر:

پیرو گزارش های محلی از بروز شکوفائی ژله ماهیان و تلفات گسترده آنها در سواحل، تیم کارشناسی پژوهشکده میگوی کشور در روز های 25 فروردین تا 3 اردیبهشت ماه سال جاری، آبهای ساحلی استان بوشهر بویژه شهر بوشهر را تحت پوشش خود قرار داد. در بررسی به عمل آمده از شناورهای صیادی بخصوص قایق ها، پراکنش و تراکم ژله ماهی ها در آبهای تا عمق بیش از 20 متر گزارش شده است. تراکم این آبزی در سواحل حدود 12 عدد در متر مربع بود. بیشتر ژله ماهی های مشاهده شده از جنس Common Jellyfish با نام علمی ( Aurelia aurita ) بودند. این آبزی علاوه بر قسمت های سطحی آب، ظاهراً در ستون آب و حتی در نزدیک بستر نیز پراکنده شده اند و صیادان گرگور گذار و صیادانی که از تور گوشگیر استفاده می‌کنند از وجود این آبزی در ادوات خود اظهار نارضایتی می‌نمایند، زیرا ژله ماهی ها با توجه به ماهیت و ساختار بدنی خود، در لابلای چشمه‌های تورهای گوشگیر گیر نموده و باعث مسدود شدن چشمه‌های تورها شده و اختلال در عملکرد تورها و در هنگام عملیات صید و حتی کاهش میزان صید می‌شوند. این آبزی‌ در گرگورهای سنتی نیز وارد شده و در هنگام انتقال گرگور به عرشه و سپس تخلیه سایر آبزیان از گرگور، باعث اختلال در کار صیادان می‌شوند. علاوه بر آنچه گفته شد، در اثر جزر و مد ، قسمتی از ژله ماهی ها در ساحل باقی می‌مانند که بعد از مردن باعث بوی نامطبوعی در سواحل می‌شوند.

شکل 1- تراکم ژله ماهی ها در سواحل شهر بوشهر

اثرات منفی ناشی ازبلوم ژله ماهی ها بر روی صید و راهکارهای مدیریتی صید:

از آنجا که ژله ماهی ها مصرف کننده گان اصلی زئوپلانکتونها بوده و از طرفی زئوپلانکتونها دومین تولید کنندگان درکف هرم غذایی می باشند بنظر می رسد در هرم غذایی سطوح بالاتر به دلیل مصرف زیاد این گروه اختلالاتی ایجاد شود که درنهایت سبب کاهش غذا و کاهش تولید گردد. شکوفائی ژله ماهی ها در سواحل استان سیستان و بلوچستان در سال 1381، موجب کاهش شدید صید کفزیان طی پنج سال بعد از آن شد ( آژیر، 1388 ). به همین دلیل بنظر می‌رسد افزایش تراکم ژله ماهی ها در سواحل استان بوشهر نیز می تواند باعث تغییر در روابط اکولوژیک شده و کاهش ذخایر برخی گونه‌ها را بدنبال داشته باشد. از اینرو پیشنهاد می‌گردد بمنظور جلوگیری از افزایش تراکم این آبزی در سال جاری و احیاناً تشدید این پدیده در سال‌های آتی و همچنین جلوگیری از کاهش ذخایر سایر آبزیان و عواقب کاهش صید احتمالی ، مدیران شیلاتی راه حلهای مناسب را برای کاهش این پدیده اتخاذ نمایند.

پیشنهادات:

1- ارزیابی ذخایر و بررسی اکولوژیک ژله ماهیان در آبهای استان بوشهر.

2- بمنظور کاهش بلوم ژله ماهی ها در استان بوشهر ضرورت دارد اداره کل شیلات استان با تجهیز تعدادی از شناورها ، اقدام به صید این آبزی نماید.

3- درصورتی که گونه فوق دارای ارزش صادراتی باشد، اداره کل شیلات شرکت های فرآوری فعال را ترغیب تا نسبت به خرید آنها اقدام نمایند. این کار علاوه بر تشویق برخی صیادان موجب اشتغال زایی و کسب درآمد برای آنها نیز خواهد شد.

با توجه به اینکه افزایش و شکوفایی یک گونه در اثر تغییر در روابط اکولوژیک می باشد بنابراین بمنظور جلوگیری از تشدید بلوم پلانکتونی بخصوص ژله ماهی ها می‌بایست موارد زیر رعایت گردد:

1- جلوگیری از صید خارج از فصل توسط افراد غیر مجاز

2- کاهش تلاش صیادی از طریق کاهش تعداد روزهای دریاروی و تعداد ادوات صید

3- منطقه‌ای نمودن مناطق صیادی و جلوگیری از تداخل ادوات صید

4- استفاده از ابزار و ادوات صید استاندارد

5- ممنوعیت استفاده از ابزار صید مخرب مانند تورهای مونوفیلامنت و تورهای رکاسی

6- جلوگیری از فعالیت لنج‌های متخلف ترالر

7- ممنوعیت صید آبزیان نابالغ

منابع:

آژیر، محمد تقی ؛ دریانبرد، غلامرضا ؛ ولی نسب، تورج و کیمرام، فرهاد . 1388 . گزارشی از تراکم ژله ماهی ها در سواحل سیستان و بلوچستان. سایت موسسه تحقیقات شیلات ایران.